Cmentarz wojenny nr 4 w Grabiu


Projektował Dušan Jurkovič. Rudolf Broch w swoim monumentalnym dziele z 1918 r. opisuje tak ten cmentarz: “Plac cmentarny otacza jak obronną fortecę, potężny wał ziemny wybrukowany łamanym kamieniem. W wystającym z obrysu kwadratu, tkwi furtka o gładkich ścianach, pokryta stromym, ostro zwężającym się daszkiem gontowym. Na jej osi, przy tylnej części ogrodzenia, wznosi się budowla pomnikowa: nad szerokim kamiennym ołtarzem, rozpościera się załamany pod śmiałym kątem gontowy dach. W miejscu załamania każde z jego czterech pól dźwiga grupę trzech kamiennych krzyży, a wierzchołek wieńczy potężny, zadaszony pod kątem prostym drewniany krzyż. Starannie obmurowane mogiły, zdobią piękne drewniane krzyże. Ich belkowania kryją małe, gontowe daszki”[1]. Oktawian Duda: “Obecnie formy elementów architektonicznych, znacznie odbiegają od pierwotnie zaprojektowanych. Ogólny stan cmentarza zły – ogrodzenie, ołtarze, bramka wejściowa, kopiec i krzyż centralny oraz większość krzyży nagrobnych – zniszczone bądź znacznie zdewastowane”[2].
Cmentarz ma formę czterech kół z wkomponowanym wewnątrz kwadratem. Powierzchnia 1809 m2. W każdym półokręgu rozmieszczonych jest po jedenaście mogił. Na wprost wejścia w centralnej części jest sześć mogił. Po bokach wieży znajduje się jeszcze po jedenaście mogił. Centralnym elementem cmentarza jest duża drewniana gontyna obłożona gontem umieszczona na kamiennej podmurówce. Zwieńczona dużym drewnianym krzyżem. Na każdym boku daszku są po trzy krzyże z daszkiem. Na kamiennej płycie napis: JEŚLI WAŻYĆ CHCECIE OFIARY TEJ WOJNY: / DO CHWAŁY I HONORU NA DRUGIEJ SZALI / DOŁÓŻCIE JESZCZE ODRODZONĄ DUSZĘ NARODU – / A SZALA Z TYM CO UTRACONE Z ŁATWOŚCIĄ SIĘ UNIESIE!. Na bocznej ścianie jest tablica w języku niemieckim i polskim: Ten cmentarz wojenny nr 4 odnowiony został w latach 1992-1995 przy współpracy polsko-austriackiej, w szczególności z udziałem gminy Krempna i żołnierzy 54 Pułku Obrony Kraju w Styrii. Na mogiłach drewniane krzyże jedno i dwuramienne. Kryte są daszkiem, a w środkowej części posiadają metalowe tabliczki. Między tymi małymi krzyżami są cztery duże po każdym na stronę. Każdy posiada tabliczkę w języku niemieckim z następującymi napisami: WIERNI PRZYSIĘDZE, WIERNI MIŁOŚCI OJCZYZNY, POBUDZENI GNIEWEM STALIŚMY SIĘ ŻOŁNIERZAMI I ZWYCIĘZCAMI. / PEŁNA WDZIĘCZNOŚCI I DUMY UWOLNIONA OJCZYZNA PAMIĘTA O SWOICH WIERNYCH BOHATERSKICH SYNACH. / BÓG ZLITOWAŁ SIĘ NAD NADMIAREM NASZYCH OFIAR I POZWOLIŁ WZEJŚĆ NAD NASZYMI GROBAMI SŁOŃCU ZWYCIĘSTWA. / ZATRZYMAJCIE SIĘ! MOŻE WŚRÓD NAS JEST KTOŚ, KTO BYŁ WAM MIŁY!. Na cmentarzu spoczywa 141 żołnierzy. Wiadomo o 14 żołnierzach austro-węgierskich, 1 żołnierzu rosyjskim i 126 żołnierzach o nieznanej przynależności armijnej. Z imienia i nazwiska znanych jest 13 żołnierzy austro-węgierskich i 1 żołnierz rosyjski.
Rudolf Broch: ogółem – 53 mogiły masowe i 53 mogiły pojedyncze[1, 3]. Oktawian Duda: ogółem – 31 mogił zbiorowych i 51 mogił pojedynczych[2].
[1] R. Broch, Zachodniogalicyjskie groby bohaterów z lat wojny światowej 1914-1915, przekład filologiczny H. Sznytka, oprac., wstęp i przypisy J. J. P. Drogomir, Tarnów 1996, s. 72.
[2] O. Duda, Cmentarze I wojny światowej w Galicji Zachodniej, Warszawa 1995, s. 108-109.
[3] J. J. P. Drogomir, Polegli w Galicji Zachodniej 1914-15, Tarnów 1999, s. 210-211.